Willem Bantema is senior docent-onderzoeker bij de onderzoeksgroep Cybersafety van NHL Stenden Hogeschool/Thorbecke Academie en richt zich op bestuurlijke handhaving en digitalisering. In augustus 2020 verscheen bij Boom Niet bevoegd, wel verantwoordelijk?: Handhavingsmogelijkheden bij online aangejaagde ordeverstoringen.
Dit boek is gebaseerd op een enquête onder Nederlandse burgemeesters, waaruit blijkt dat de meeste burgemeesters zich verantwoordelijk voelen voor openbare-ordeverstoringen waarbij internet een aanjagende rol speelt. Uit eerder onderzoek is gebleken dat burgemeesters echter geen bevoegdheden hebben om preventief online in te grijpen.
Op 18 mei verscheen in de Volkskrant een artikel over gemeenten die op grote schaal meekijken met burgers op sociale media, waar kijken deze gemeenten dan naar?
Dat loopt heel erg uit een. De interesse gaat vooral uit naar signalen op sociale media die duiden op ordeverstoringen. Denk aan onrust rondom politieke besluiten, overlast door (groepen) jongeren en oproepen tot illegale evenementen. Heel breed dus. We hebben recentelijk gezien dat gedrag op sociale media op zichzelf steeds vaker een bron van ordeverstoringen kan zijn. Denk bijvoorbeeld aan de avondklokrellen, ordeverstoringen als gevolg van complottheorieën en ordeverstoringen als gevolg van drill-raps.
Hoe is de term ‘online aangejaagde ordeverstoring’ onstaan?
De term ‘online aangejaagde ordeverstoring’ is voor het eerst genoemd in het door Boom uitgegeven boek ‘Niet bevoegd, wel verantwoordelijk’. In het boek ‘burgemeesters in cyberspace’ zagen we dat de het heel moeilijk was om een strikt onderscheid te maken tussen ordeverstoringen met een offline en een online aanleiding, simpelweg omdat die sterk door elkaar lopen en sterk met elkaar verweven zijn. We hebben daarom gekozen voor de term online aangejaagde ordeverstoring omdat online activiteiten in onze ogen een startpunt kunnen zijn voor een verstoring maar ook een tussentijdse katalysator die bestaande offline onrust kunnen versterken. Sinds het boek uit is gekomen zijn er meer online aangejaagde ordeverstoringen geweest en is de term gemeengoed geworden in veiligheidsbeleid en agenda’s van publieke partijen zoals gemeente en politie. Dat maakt het door Boom uitgegeven onderzoek een belangrijke mijlpaal in het denken over de invloed van het online domein op de openbare orde.
Welke dilemma’s spelen een rol bij het online communiceren door gemeenten en/of burgemeesters?
Een van de belangrijke dilemma’s is dat je door te reageren gewicht aan de situatie toekent en ongewenst een (nog) grotere ordeverstoring kan veroorzaken. Het door burgemeesters reageren kan soms werken als olie op het vuur. Daarnaast is het heel lastig om terug te krabbelen als bestuurders zich mengen in een online debat of online stelling nemen, je hebt dan geen opschaalmogelijkheden meer en moet blijven reageren. Een van de uitdagingen is om authentiek te zijn als burgemeester en boven de partijen te blijven staan – ook online. Offline is dat makkelijker te organiseren. Uit het onderzoek in ‘Niet bevoegd, wel verantwoordelijk’ bleek dat burgemeesters via het gesprek veel problemen oplossen en nog terughoudend waren met online communicatie (in deze tijden natuurlijk onvermijdelijk). Er zijn voorbeelden burgemeesters die heel sterk zijn veel gebruik maken van online communicatie en daarin ook succesvol zijn. Te denken valt aan de wijze waarop Aboutaleb de dag na de avondklok rellende jongeren toesprak met een filmpje (zijn jullie nu blij). Daar zit ook direct een dilemma – authenticiteit is heel belangrijk – Aboutaleb voelt zich er goed bij en laat zich met overtuiging zin en heeft op die manier ook invloed op wat er online speelt (normering) of op doelgroepen die hij online kan bereiken.
Wat maakt het onderzoek naar deze onderwerpen zo interessant?
Het meest interessant vind ik het spanningsveld tussen het (verouderde) recht en snel veranderende technologische mogelijkheden waar burgers en natuurlijk ook criminelen gebruik van maken. Daarnaast is het lokale handhavingsaspect heel interessant in relatie tot het grenzeloze internet (is er een lokaal publiek online domein) en de territoriale begrenzing van de bevoegdheden van burgemeesters. Daarnaast komt ook steeds vaker privacy steeds vaker naar voren. Online kijken wat er speelt maakt dat je inbreuken kan maken op privacy van inwoners, door online in te grijpen kan je botsen met de vrijheid van meningsuiting. Het is en blijft een fascinerend thema waar de komende jaren nog veel onderzoek nodig is.
Hoe ben je met je onderzoek bij Boom terechtgekomen?
Ik kende [Adjunct-uitgever] Joris Bekkers via [het tijdschrift] Recht der Werkelijkheid en heb eerder mijn proefschrift uitgegeven via Boom. Tevens heb ik samen met een projectteam van de Rijksuniversiteit Groningen een boek uitgegeven over de invloed van het contact tussen uitkeringsgerechtigden en uitkeringsinstanties op de nalevingsbereidheid van uitkeringsgerechtigden. Het uitgeven van het boek leek mij een mooie kans om meer impact met het onderzoek te hebben en een breder publiek aan te spreken. Ik denk dat dat wel gelukt is.
